Theo Âm lịch thì trong mùa đông, có tất cả 6 KHÍ TIẾT 氣節 (Khí hậu về Thời tiết) được phân bố như sau :

       * Tháng Mười có 2 Khí tiết là :

             – Lập Đông 立冬 thường lọt vào ngày 7-8 tháng 11 Dương lịch.

             – Tiểu Tuyết 小雪 thường lọt vào ngày 21-23 tháng 11 Dương lịch.

       * Tháng Mười Một có 2 Khí Tiết là :

             – Đại Tuyết 大雪 thường lọt vào ngày 6-8 tháng 12 Dương lịch.

             – Đông Chí 冬至 thường lọt vào ngày 21-23 tháng 12 Dương lịch.

       * Tháng Mười Hai có 2 Khí Tiết là :

             – Tiểu Hàn 小寒 thường lọt vào ngày 5-7 tháng Giêng Dương lịch.

             – Đại Hàn 大寒 thường lọt vào ngày 19-21 tháng Giêng Dương lịch.

       Đặc biệt ĐÔNG CHÍ là ngày có thời gian ban đêm dài nhất trong năm ở Bắc bán cầu, trái với HẠ CHÍ là ngày có thời gian ban ngày dài nhất trong năm, như câu tục ngữ mà ông bà ta vẫn thường truyền tụng là :

                Tháng Năm chưa nằm đã sáng, và…

      Theo nghĩa mặt chữ thì ĐÔNG CHÍ 冬至 có nghĩa là “Mùa Đông đã đến rồi” và cũng có nghĩa là ngày tháng của năm cũ sắp hết, năm đã sắp tàn rồi; Nên Tiết Đông Chí 冬至節 cũng là một cái Tiết lớn ở cuối năm, mọi người có dịp gặp nhau để hàn huyên những chuyện của năm qua, cùng đoàn viên và cùng ăn chè ỷ, chè trôi nước (người Hoa gọi là Thang Viên 湯圓) nấu để cúng tế ông bà tổ tiên mừng cho một năm đã đi qua trong bội thu và bình an viên mãn. Cúng tế mừng Tiết Đông Chí cũng có nghĩa là mừng cho gia đình được đoàn viên để cùng đón mừng tuổi mới. Ăn chè ỷ của Tiết Đông Chí rồi là đã thêm được một tuổi mới rồi đó, nếu có qua đời thì cũng được đếm thêm một tuổi thọ nữa…

             

      Nhớ hồi còn nhỏ, khi cô tôi giúp mẹ nấu một nồi chè ỷ, chè trôi nước thật lớn để mừng Tiết Đông Chí, cô đã nói với tôi là :”Năm nay cháu đã mười tuổi rồi, vậy là mừng tuổi năm mới cháu phải ăn 11 viên chè trôi nước”. Tôi bèn cười nói với cô rằng :”Nếu cô ăn nổi 20 viên, thì cháu cũng sẽ ăn 11 viên cho cô xem”. Anh tôi bèn chen vào nói :”Anh thì ăn nổi 15 viên rồi đó, còn ba má làm sao ăn nổi 50 viên, đừng nói chi đến ông nội tới 70 tuổi lận !” Trong niềm vui cuối năm cả nhà sum họp để cùng nấu cùng cúng và cùng ăn những viên chè tròn tượng trưng cho sự đoàn viên tròn trịa của cuối năm, thì cũng có người vì công danh, vì sinh kế mà phải tha phương cầu thực… Tiết Đông Chí mà chưa được về quê, một mình một bóng cô thân nơi xứ lạ quê người như bài thất ngôn tứ tuyệt “Hàm Đan Đông Chí dạ tư gia 邯鄲冬至夜思家” (Ở xứ Hàm Đan đêm Đông Chí nhớ nhà) của Thi Bá Bạch Cư Dị sau đây :

                邯鄲驛裡逢冬至，   Hàm Đan dịch lý phùng Đông Chí,

                抱膝燈前影伴身。   Bão tất đăng tiền ảnh bạn thân.

                想得家中夜深坐，   Tưởng đắc gia trung dạ thâm tọa,

                還應說著遠行人。   Hoàn ưng thuyết trước viễn hành nhân !

      Có nghĩa :

          Ở nơi dịch quán của đất Hàm Đan nầy lại nhằm lúc Tiết Đông Chí đến, ta cũng đành ngồi bó gối trước ánh đèn mà bầu bạn với cái bóng của mình mà thôi. Nhớ về quê nhà giờ nầy chắc mọi người đang quây quần đoàn tụ ngồi với nhau trong đêm… và chắc cũng đang nhắc đến ta, một kẻ đi xa không về nhà được trong lễ tiết cuối năm nầy.

      Trông người lại ngẫm đến ta, nếu Tiết Đông Chí nầy ta có về lại được quê nhà thì cũng không tìm đâu ra người xưa cảnh cũ; Thời gian nửa thế kỷ biết bao là tang thương biến đổi, đã xóa hết những hình ảnh kỷ niệm của “Những ngày xưa thân ái” đi rồi !

                  Dịch quán Hàm Đan Đông Chí rồi,

        Lục bát :

                  Hàm Đan Đông Chí đến rồi,

       Nếu mùa thu làm cho cỏ cây hoa lá héo hon vàng úa, thì mùa đông lạnh lẽo khắc nghiệt vùi chôn tất cả hoa lá cỏ cây, tạo nên cảnh tiêu điều lạnh lùng tang tóc khắp nơi với ngập trời tuyết trắng, với bầu trời u ám buồn thương… như Jean. Leiba đã viết :

                 Xuân tàn, hạ cỗi, cảnh thu sầu,

       và cụ thể hơn như trong bài thơ “Bốn mùa yêu thương” của ông :

                 Nhưng một ngày đông nhiều mộng héo,

       Mùa Thu là mùa của tình buồn, thì mùa đông là tình của những mối tình tan vỡ, xót xa… như trong thơ của Huyền Kiêu :

                  Đông xám lại chàng tới hỏi :

      Gió thu xạc xào hiu hắt, còn gió đông thì se sắt lạnh lùng. Gió mùa đông là gió từ phương bắc thổi xuống. Bắc phương Nhâm Qúy thuộc Thủy, nên gió từ miền Bắc cực thổi xuống mang theo hơi nước giá lạnh của vùng tuyết băng khô khan lạnh lẽo. Hướng Bắc còn được gọi là hướng Sóc, nên Bắc Phong 北風 còn được gọi là SÓC PHONG 朔風 như trong bài thơ ngũ ngôn tứ tuyệt “Tòng Quân Hành 從軍行 (kỳ 4)” của Lệnh Hồ Sở 令狐楚 đời Đường :

                SÓC PHONG thiên lý kinh,        朔風千里驚，

                Hán nguyệt ngũ canh minh.     漢月五更明。

                Túng hữu hoàn gia mộng,        縱有還家夢，

                Do văn xuất tái thinh !            猶聞出塞聲。

      Có nghĩa :

                     Ngàn dặm gió bấc thổi,

 Song thất Lục bát :

                Gió bấc thổi làm kinh lính thú,

            

      Gió Bắc khô khan lạnh lẽo của mùa đông, còn được bà con ta gọi trại thành GIÓ BẤC, nên mới có những câu Ca Dao trong dân gian Nam Bộ như sau :

                 Gió Bấc non thổi lòn hang chuột,

      và…

                 Gió Bấc non thổi lòn hang dế,

      Còn chàng thi sĩ Nguyễn Bính đa tình của thời Tiền Chiến, trong bài thơ “Mùa Đông Gửi cố nhân” đã rên rỉ :

                Mưa phùn Gió Bấc, cố nhân ơi,

      và trong bài “Mùa Đông Nhớ Cố Nhân” thì Nguyễn Bính lại nhắn gửi :

                Mưa phùn đầy cữ chửa cho thôi,

            

      Trong văn học cổ có một thành ngữ về mùa Đông là THU THÂU ĐÔNG TÀNG 秋收冬藏, có nghĩa là : Mùa Thu là mùa của thu hoạch nông phẩm ngày xưa, còn mùa Đông là mùa phải cất giữ lại những nông phẩm thu hoạch đó để chi dùng trong những tháng mùa đông lạnh lẽo giá buốt. Thành ngữ nầy có xuất xứ từ sách《Sử Ký, Sử Thái Công Tự Tự 史记·太史公自序》với cả câu như sau : “Phù xuân sanh hạ trưởng, thu thâu đông tàng, thị thiên đạo chi đại kinh 夫春生夏长，秋收冬藏,是天道之大经” Có nghĩa : Phàm (vạn vật) mùa xuân thì sanh sôi nẩy nở, mùa hè thì phát triển trưởng thành, mùa thu thì thâu hoạch thành quả, mùa đông cất giữ (để chi dùng và để làm hạt giống cho năm sau), đó là cái lý lẽ lớn của đạo trời (chỉ sự tuần hoàn của vũ trụ và hoạt động trong đời sống con người). Các nông phẩm mang chữ ĐÔNG mà ta thường thấy thường dùng là :

      – ĐÔNG QUA 冬瓜 (東瓜) là trái Bí Đao (tên khoa học là Benincasa pruriens), thường dùng để nấu canh và làm mức bí trong ngày Tết Nguyên Đán.

      – ĐÔNG THÁI 冬菜 là Cải Hủ, dân Chợ Lớn gọi theo tiếng Tiều Châu là “Cải Tan-xại” dùng để chưng thịt cá hoăc làm gia vị cho Hủ tiếu Mì khi ăn.

      – ĐÔNG TRÙNG THẢO 冬蟲草 còn gọi là Đông Trùng Hạ Thảo 冬蟲夏草 là một loại đông dược quý , được sử dụng từ lâu trong y học cổ truyền Trung Hoa và y học cổ truyền Tây Tạng; Hiện đang là dược thảo thịnh hành khắp thế giới.

                     

      – ĐÔNG DUẪN 冬筍（笋）là Măng Tre mọc vào mùa đông, có tên là MĂNG MẠNH TÔNG 孟宗筍, có vị ngọt dòn ngon nhất trong các loại măng, có xuất xứ từ Truyện thứ 17 của “Nhị Thập Tứ Hiếu 二十四孝” do Quách Cư Nghiệp 郭居業 (có sách ghi là Quách Cư Kính 郭居敬) vào thời nhà Nguyên biên soạn. Câu truyện như sau :

         MẠNH TÔNG 孟宗（？—271）tự là Cung Vũ, người đất Giang Hạ thuộc nước Ngô thời Tam Quốc. Lúc nhỏ cha mất, mẹ thì thường hay đau yếu, khi bệnh mẹ trở nặng, thầy thuốc bảo ăn canh măng non thì bệnh sẽ khỏi, nên mẹ thường ao ước được ăn canh nấu bằng măng non. Khổ nỗi lại nhằm lúc mùa đông, măng non chưa mọc, Mạnh Tông bèn chạy ra rừng tre ôm những cây tre mà khóc, rồi mệt lả mà thiếp đi. Khi tỉnh dậy thì đã thấy chỗ nước mắt rơi xuống có mấy mụt măng trổ đất mọc lên. Mạnh Tông cả mừng bèn bứng lấy đem về nấu canh măng dâng lên cho mẹ ăn. Quả nhiên hôm sau bà mẹ đã mạnh khoẻ trở lại. Vì có tiếng là hiếu thảo, nên chúa Đông Ngô vời ông ra làm quan đến chức Tư Không. Người đời sau có thơ khen rằng :

                    泪滴朔風寒     Lệ trích sóc phong hàn,

                    蕭蕭竹數竿。   Tiêu tiêu trúc sổ can.

                    須臾冬笋出，   Tu vu Đông Duẩn xuất,

                    天意報平安。   Thiên ý báo bình an.

        Có nghĩa :

                        Lệ rơi gió bấc lạnh lùng,

      Về sau vào mùa đông có một loại tre cho loại măng màu xám giống y như vậy, ăn rất ngon, được gọi là măng Mạnh Tông.

                         

      Trong chương trình cổ văn của lớp Đệ Thất (nay là lớp 6) ngày xưa, học sinh phải học hai tác phẩm “Lục Súc Tranh Công” và “Nhị Thập Tứ Hiếu” của Cử Nhân Lý Văn Phức (1785-1849) diễn Nôm bằng thể Song thất Lục bát. Bài “MẠNH TÔNG KHÓC MĂNG” được diễn Nôm như sau :

                   Ngô Mạnh Tông phụ thân sớm khuất,

                   Thờ mẫu thân lòng thực khăn khăn.

                   Tuổi già trằn trọc băn khoăn,

                   Khi đau nhớ bát canh măng những thèm.

                   Trời đông tuyết biết đâu tìm được,

                   Giữa bình địa phút giây bỗng nứt,

                   Mấy giò măng mặt đất nẩy sanh.

                   Đem về nấu một bữa canh,

                   Ăn rồi bệnh mẹ lại lành như xưa.

                   Măng mùa lạnh bây giờ mới thấy,

               

                               MAI HOA

       Có MAI có TUYẾT rồi còn phải có THƠ nữa thì mới đủ “Bộ Ba” nhã hứng của thi nhân ngày xưa. TUYẾT MAI Nhị Thủ 雪梅二首 là hai bài thơ thất ngôn tứ tuyệt nói về MAI TUYẾT và THƠ của thi nhân Lư Mai Pha 盧梅坡 đời Nam Tống. Hai bài thơ đã nói lên sự gắn bó không thể tách rời giữa Hoa mai, Tuyết trắng và Thơ ca; một sự kết hợp tuyệt vời của “Ba trong Một” mà nếu thiếu mất Một thì sẽ không thể tạo nên cái không gian và cảnh trí đẹp đẽ đặc sắc của buổi đông hàn giá buốt. Mời tất cả cùng đọc và thưởng thức…

                      其一                      Kỳ Nhất

                梅雪爭春未肯降，   Mai Tuyết tranh xuân vị khẳng hàng,

                騷人擱筆費評章。   Tao nhân các bút phí bình chương.

                梅須遜雪三分白，   Mai tu tốn tuyết tam phân bạch,

                雪却輸梅一段香。   Tuyết khước thâu mai nhất đoạn hương.

* Chú thích :

       – Hàng 降 : là đầu hàng, là Chịu thua. VỊ KHẲNG HÀNG là Chẳng chịu thua.

       – Tao Nhân 騷人 : là Tao nhân mặc khách chỉ khách văn chương, văn nhân thi sĩ.

       – Các Bút 擱筆: là Gác bút, không viết được.

       – Bình Chương 評章 : là bình phẩm về văn chương thi ca.

       – Tốn 遜 : là Khiêm tốn; là nhường nhịn, là Sút kém.

       – Thâu 輸 : là Thua, là Sút kém.

* Nghĩa bài thơ :

      – Mai và Tuyết cùng tranh nhau mùa xuân mà chẳng ai chịu nhường ai cả.

      – Các tao nhân mặc khách cũng đành gác bút không muốn phí lời bình phẩm.

      – Bạch Mai thì sút kém hơn Tuyết ba phần về sắc trắng. Còn…

      – Tuyết thì thua Mai vì Mai còn có một làn hương thơm thoang thoảng.

* Diễn Nôm :

                   Mai tuyết tranh xuân chẳng chịu nhường,

         Lục bát :

                   Tranh xuân Mai Tuyết chẳng nhường,

              

                    其二                Kỳ Nhị

               有梅無雪不精神，   Hữu Mai vô Tuyết bất tinh thần,

               有雪無詩俗了人。   Hữu Tuyết vô Thi tục liễu nhân.

               日暮詩成天又雪，   Nhật mộ Thi thành thiên hựu Tuyết,

               與梅並作十分春。   Dữ Mai tịnh tác thập phân Xuân !

* Chú thích :

    – Bất Tinh Thần 不精神 : Chỉ Không có cái thần thái cao nhã thanh khiết.

    – Tục Liễu nhân 俗了人 : Chỉ Con người trở nên phàm tục, tầm thường.

    – Tịnh Tác 並作 : là Cùng tương tác để tạo nên…

    – Thập Phân Xuân 十分春 : là Mười phần xuân, chỉ mùa xuân trọn vẹn đầy đủ.

* Nghĩa bài thơ :

      – Có Mai mà không có Tuyết thì sẽ như thiếu đi cái thần thái cao nhã.

      – Đã có Tuyết rồi nếu không có Thơ thì như quá phàm tục tầm thường.

      – Trong cảnh trời chiều khi Thơ mới làm xong thì trời lại đổ Tuyết…

      – Hợp cùng với hoa Mai nữa là mùa Xuân đã trọn vẹn cả mười phân vẹn mười rồi !

* Diễn Nôm :

                  Có Mai không Tuyết chẳng tinh thần,

        Lục bát :

                  Có Mai không Tuyết tầm thường,

                 

    Ta thấy…

          Trong khi hoa mai nở sớm trong làn tuyết trắng bay bay là đã báo hiệu cho mùa xuân đã đến. Mai nở trong tuyết, tuyết vờn quanh mai tạo nên một bức tranh cao nhã đầy thi vị của xuân tươi, nên cần có thơ để thăng hoa nâng cảnh trí nên thơ của buổi tàn đông và đầu xuân lên tuyệt đĩnh. Tác giả đã ngắm tuyết rơi, thưởng thức hoa mai nở và ngâm thơ xuân MAI TUYẾT trong tinh thần thẩm mỹ cao độ giữa MAI TUYẾT và THƠ một cách vô cùng nên thơ thi vị. Cụ Nguyễn Du cũng đã mượn cái cao nhã tinh khiết của Mai, của Tuyết của hai bài thơ nầy để tả vẻ đẹp thuần khiết trong trắng và cao quý của chị em Thúy Kiều và Thúy Vân :

                     MAI cốt cách TUYẾT tinh thần, 

       Không phải chỉ có Hoa Mai là nở trong mùa đông, ở Việt Nam ta còn có HOA CÚC nữa. Mặc dù hoa Cúc là loài hoa tiêu biểu tượng trưng cho mùa thu, nhưng vào đông Cúc vẫn cứ nở rộ rực rở như đang tranh đẹp với hoa Mai vậy. Ta hãy đọc bài thất ngôn tứ tuyệt “ĐÔNG CÚC 冬菊” sau đây của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm thì sẽ rõ :

                    一種延年館裡栽，   Nhất chủng diên niên quán lý tài,

                    晚香獨向雪中開。   Vãn hương độc hướng tuyết trung khai.

                    莫笑爭芳時太晚，   Mạc tiếu tranh phương thời thái vãn,

                    先春肯讓一枝梅。   Tiên xuân khẳng nhượng nhất chi mai ?!

     Có nghĩa :

        – Có một loài hoa được trồng quanh năm trong nhà trong quán;

        – Có một mùi hương độc đáo về đêm thường hướng vào trong tuyết mà nở.

        – Chớ cười là cùng tranh thơm một cách qúa muộn màng.

        – Trước khi mùa xuân đến, há chịu nhường cho một cành mai hay sao ?!

          (Có nghĩa là trong mùa đông nầy hoa cúc ta vẫn còn đẹp còn thơm lắm, chẳng có thua gì hoa mai kia chút nào cả !)

                    Loài hoa trồng tỉa suốt năm dài,

          Lục bát :

                    Suốt năm trồng tỉa quanh nhà,